Θαλάσσιοι δρόμοι της ελληνικής προσφυγιάς στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο (β’ μέρος – Nότιο Αιγαίο)

Επανερχόμαστε με περισσότερα στοιχεία και επέκταση του γεωγραφικού πεδίου της έρευνάς μας, στο θέμα του προσφυγικού ρεύματος των Ελλήνων κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Τότε που από τα νησιά, κάτω από απαγορεύσεις και κινδύνους, για να γλιτώσουν από την πείνα και τις διώξεις, αλλά και όσοι μπορούσαν να πολεμήσουν για να ενταχθούν στο συμμαχικό στρατό, περνούσαν στα παράλια της Τουρκίας.
Από εκεί στο πολύπαθο σήμερα Χαλέπι της Συρίας, στην Παλαιστίνη, στην Κύπρο, στην Αίγυπτο, σε χώρες της Αφρικής. Στην πραγματικότητα έκαναν την ίδια διαδρομή που γίνεται στις μέρες από τους πρόσφυγες από τη Συρία, αλλά με διαφορετική φορά στην κατεύθυνση.
Aυτή τη φορά «κατηφορίζουμε» στο ιταλοκρατούμενο εκείνα τα χρόνια, Νότιο Αιγαίο και στα Δωδεκάνησα. Προσφυγικές διαδρομές από τη Νίσυρο, την Τήλο, τη Λέρο, την Κω, την Κάλυμνο, το Καστελλόριζο, κλπ προς την Τουρκία, τη Μέση Ανατολή και την Αφρική. Επίσης θα προσθέσουμε θέματα και από την προσφυγιά των Ικαριωτών, που δεν έχουν δημοσιευτεί στον πρώτο κύκλο του αφιερώματός μας.

εφημ.Δωδεκάνησος 12/9/1925, Πηγή: Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Ρόδου

Ας μας επιτραπεί όμως να κάνουμε ένα σχόλιο και να εκθέσουμε την άποψή μας, για τις διαφορές που εντοπίσαμε στο προσφυγικό ρεύμα μεταξύ των νησιών του Βορειοανατολικού Αιγαίου και των νησιών του Νοτίου Αιγαίου.
Στο Β. Αιγαίο οι Ιταλοί και οι Γερμανοί πήγαν σαν κατακτητές, μετά τη συνθηκολόγηση της Ελλάδας, ενώ στα Δωδεκάνησα είχαν εγκατασταθεί αρκετά χρόνια πριν.
Συνεπώς αν στο Β. Αιγαίο δεν είχαν προλάβει να μάθουν «απέξω και ανακατωτά» τη γεωφυσική διαμόρφωση των νησιών, άρα και τα σημεία απόκρυψης λέμβων, αλλά και ανθρώπων, για να γίνει το προσφυγικό ταξίδι, στο Νότιο Αιγαίο με τα χρόνια της Ιταλοκρατίας, κάτι τέτοιο δεν ίσχυε ή για να ακριβολογούμε δεν ίσχυε στον ίδιο βαθμό.
Επίσης η γεωφυσική διαμόρφωση των νησιών του Β. Αιγαίου που σε σύγκριση με τα Δωδεκάνησα έχουν περισσότερους ορεινούς όγκους και δασική κάλυψη, διευκόλυναν την απόκρυψη για την οργάνωση της διαφυγής.
Στον αντίποδα η συνθηκολόγηση της Ιταλίας το Σεπτέμβρη του 1943, βοήθησε στο «ανεπιτήρητο» αρκετών νησιών του Νοτίου Αιγαίου, που όντας κοντά στα τουρκικά παράλια, οργάνωσαν διαφυγές, με λιγότερο τραγικούς τρόπους από αυτές των νησιών του Β. Αιγαίου.
Μάλιστα η όχι και τόσο ένθερμη υποστήριξη μεγάλου μέρος συνθηκολογημένων Ιταλών προς τους πρώην πιά συμμάχους τους Γερμανούς, τους οδήγησε και αυτούς να γίνουν πρόσφυγες προς τα τουρκικά παράλια. Όσοι δεν το πρόλαβαν και δεν εντάχθηκαν στις ναζιστικές δυνάμεις, είτε αιχμαλωτίστηκαν, είτε εκτελέστηκαν. Πιο τραγική περίπτωση αυτή της Κω, όπου οι Ιταλοί μετά τη συνθηκολόγηση πολέμησαν στο νησί στο πλευρό των Εγγλέζων και συνετρίβησαν από τους Γερμανούς, ενώ 103 από αυτούς εκτελέστηκαν. Το ert.gr είχε παρουσιάσει αυτό το ιστορικό ντοκουμέντο.

εφημ.Ροδιακή 30/5/1936 Πηγή: Δημοτική Κεντρική Βιβλιοθήκη Ρόδου

εφημ.Ροδιακή 30/8/1939 Πηγή: Δημοτική Κεντρική Βιβλιοθήκη Ρόδου

Αναφορά όμως πρέπει να κάνουμε και στη «συμβολή» των Εγγλέζων, που χρησιμοποίησαν το Kαστελλόριζο σαν στρατιωτική βάση, δέχτηκαν βομβαρδισμούς από τους Γερμανούς και έτσι αναγκάστηκαν οι κάτοικοι του νησιού να γίνουν πρόσφυγες. Και επειδή πόλεμος χωρίς έκπτωση ηθικών αξιών δεν γίνεται, περιουσιακά στοιχεία των Καστελλοριζιών, βρέθηκαν να πουλιούνται από τους Εγγλέζους στα παζάρια της Μέσης Ανατολής και της Κύπρου, ενώ κατά την αποχώρησή τους ξέσπασε πυρκαγιά στο νησί, από την οποία καταστράφηκε, ό,τι γλίτωσε από τους βομβαρδισμούς.

Οι Καστελλοριζιοί Παύλος Βογιατζής (στη μέση) Στηβ Βογιατζής (δεξιά) στο Πορτ Σάιτ – αρχείο United Nations

Επίσης τραγικό γεγονός αποτέλεσε ο θάνατος αρκετών Καστελλοριζιών, όταν ξέσπασε πυρκαγιά στο πλοίο, που μετά τη λήξη του πολέμου, τους οδηγούσε στον επαναπατρισμό τους.
Όπως και στις προσφυγικές ροές από το Β. Αιγαίο, έτσι και σε αυτές του Ν. Αιγαίου, καταγράφεται μετά τη λήξη του πολέμου, μεταναστευτικό ρεύμα, αφού η χώρα ήταν κατεστραμμένη από τον πόλεμο, οι υποδομές σε τραγικό σημείο και ο αγώνας για τον επιούσιο σκληρός.
Στη διάρκεια του πολέμου, εκ των νησιωτών προσφύγων, τα γυναικόπαιδα και οι ηλικιωμένοι έμειναν σε στρατόπεδα προσφύγων, ενώ οι άνδρες που ήταν σε μάχιμη ηλικία εντάχθηκαν στις συμμαχικές δυνάμεις. Και εκεί προέκυψε θέμα, καθώς ο πόλεμος βρήκε την Ελλάδα στο καθεστώς της δικτατορίας Μεταξά, ενώ μετά το θάνατό του και την κατοχή της χώρας, αναπτύχθηκαν δύο πόλοι εξουσίας ή υποψήφιας εξουσίας για να ακριβολογούμε.
Από τη μία η κυβέρνηση του βουνού, η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης, που προήλθε από το μεγαλειώδες κίνημα της αντίστασης και από την άλλη ο βασιλιάς και η «εξόριστη ελληνική κυβέρνηση», που στελεχώθηκε από πολιτικούς που είχαν δραστηριότητα προ του πολέμου.

Tριαντάφυλλος Φωκιανός – φωτο από το προσωπικό του αρχείο

Μέσα στις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις αναπτύχθηκε από το 1941 η ΑΣΟ (αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση) με επιρροή στο 90% των  Ελλήνων στρατευμένων, πολλοί εκ των οποίων πήγαν ως πρόσφυγες για να καταταγούν και στοιχιζόμενη με την ΠΕΕΑ. Η προσπάθειά της να έρθει σε συνεννόηση με την άλλη πλευρά για τις μεταπολεμικές εξελίξεις, δεν ήταν επιτυχής. «Το κίνημα» όπως ονόμασαν οι Εγγλέζοι την ύπαρξη της ΑΣΟ, τους οδήγησε να αιχμαλωτίσουν τους ίδιους τους τους συμμάχους, που λίγο πριν είχαν δώσει ηρωικές μάχες στο Ελ Αλαμέιν, αλλά και στις νηοπομπές των συμμαχικών δυνάμεων, να τους κλείσουν σε στρατόπεδα (τα σύρματα, όπως έμειναν στην ιστορία), να βασανιστούν και στην ουσία να έχουμε τον προάγγελο των Δεκεμβριανών του 1944 στις ερήμους της Αφρικής. Υπήρξαν βέβαια και στρατευμένοι που έμειναν στις υπηρεσίες είτε των Εγγλέζων, είτε των μετέπειτα κυβερνητικών ελληνικών δυνάμεων, που είχαν ενταχθεί σε αυτές, πηγαίνοντας ως πρόσφυγες από τα νησιά τους, προς τα στρατόπεδα της Μέσης Ανατολής. Άλλοι έμειναν επαγγελματικά στις ένοπλες δυνάμεις και άλλοι αποστρατεύτηκαν, όταν τελείωσε ο πόλεμος.
Αρκετά από αυτά, με πολύτιμες μαρτυρίες και στοιχεία, θα δούμε στο δεύτερο κύκλο του σχετικού αφιερώματος που ξεκινάμε και για το οποίο είχαμε τη στήριξη και συνεργασία Πολιτιστικών Συλλόγων, Δημοτικών Αρχών και αρκετών φίλων και συνεργατών που τους ευχαριστούμε. Προφανώς η έρευνα δεν ολοκληρώνεται με τις αναρτήσεις που προαναγγέλουμε, καθώς συνεχίζει να βρίσκεται σε εξέλιξη και σύντομα θα προστεθούν επιπλέον στοιχεία.
Πηγή κεντρικής φωτο: από το βιβλίο «Γιάννης Σαλλάς (1909 – 1949)» – τιμητική έκδοση από φίλους, στρατόπεδο Ντεκαμερέ, Ερυθραίας, Κ. Σπαθάρης, Χρήστος Μαυρογιώργης, Γιάννης Σαλλάς.
Διαβάστε τις επόμενες ημέρες στο ert.gr, λίγα λεπτά μετά τις 7πμ:
6 Iανουαρίου 2017: Το προσφυγικό ταξίδι των Νισύριων στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο
7 Ιανουαρίου 2017: Πρόσφυγας πολέμου από τη Νίσυρο – Μαχητής στη Μ. Ανατολή: Η ιστορία του Ν. Κωσταρά
8 Iανουαρίου 2017: Η ιστορία του Κ. Μαντουδάκη: Πρόσφυγας πολέμου από τη Νίσυρο στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο
9 Ιανουαρίου 2017: Τήλος: Το νησί της διαχρονικής αλληλεγγύης στους πρόσφυγες
10 Ιανουαρίου 2017: «Τα σύρματα» και η Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση στη Μέση Ανατολή
11 Ιανουαρίου 2017: Κάλυμνος: Η προσφυγιά του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου οδηγός αλληλεγγύης στο σήμερα
12 Ιανουαρίου 2017: Γιάννης Νικολαΐδης – «Τσάλαχα»: Πρόσφυγας στην Τουρκία το 1942  
13 Ιανουαρίου 2017: Τριαντάφυλλος Φωκιανός: Το μικρό προσφυγόπουλο που έγινε σηματωρός στα αντιτορπιλικά
14 Iανουαρίου 2017: Καστελλόριζο: Ο δρόμος της προσφυγιάς και η τραγωδία της επιστροφής
15 Ιανουαρίου 2017: O Καστελλοριζιός πρόσφυγας και διασωθείς ναυαγός Βαγγέλης Χατζηγιαννάκης μιλάει στο ert.gr
16 Ιανουαρίου 2017: Λιοντάρια και αφρικανικές σταφίδες: Τα ευτράπελα της ελληνικής προσφυγιάς του Β’ Παγκ. Πολέμου
Σχετικές αναρτήσεις:
Η ιστορία των Ελλήνων προσφύγων στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο
«Το κυνήγι της ευτυχίας» – Ένα βιβλίο για την προσφυγιά και τη μετανάστευση
Ι. Τσαντές: Ο δάσκαλος των προσφυγόπουλων στη Μέση Ανατολή το 1944 – 1945
Πρόσφυγας πολέμου σε ηλικία 4 ετών: Ο πανεπιστημιακός Μάκης Καβουριάρης περιγράφει την «οδύσσεια» του 1942
Στην κατοχή πρόσφυγας στην ειρήνη μετανάστρια – Η Σώσα Πλακίδα μιλάει στο ert.gr
Xρήστος Σταυρινάδης: Πώς έγινα πρόσφυγας πολέμου σε ηλικία 4,5 χρονών
Α. Ρωμυλίου: Πώς έγινα πρόσφυγας πολέμου το 1942 – το ταξίδι στη Μ.Ανατολή
Οι δρόμοι της προσφυγιάς των Ελλήνων στην κατοχή – Ένα ειδικό αφιέρωμα από το ert.gr
Οι Έλληνες πρόσφυγες στη Μέση Ανατολή – Πτυχές της πρόσφατης ελληνικής ιστορίας
Όταν οι Έλληνες ήταν πρόσφυγες πολέμου: «Αυτή την μνήμη … θα την πω !!!»
«Aυτή την μνήμη … θα την πω» – Eκδήλωση για την προσφυγιά των Ελλήνων στο Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο
«Αυτή την μνήμη … θα την πω !!!»
Πρόσφυγες και μετανάστες: Nα θυμηθούμε την «ανάποδη διαδρομή»
Αιγαιοπελαγίτες πρόσφυγες πολέμου – Το ert.gr παρουσιάζει μία σχετικά άγνωστη πλευρά της ιστορίας
H προσφυγιά χτες και σήμερα και η οικονομική κρίση – Εκδήλωση των οικοδόμων στην Ικαρία